Được biết đến với cái tên “Cao sơn Ngọc quế”, quế Trà My là một loại thuốc quý, được dùng nhiều trong đông y và tây y, có tính năng kích thích làm tăng sự tuần hoàn máu, gây co mạch, tăng bài tiết, sát trùng, chữa đau bụng, đi tả. Quế còn được dùng làm gia vị. Ngoài khai thác vỏ là chính, quế còn phân phối gỗ, dùng để ngâm rượu, uống rất thơm, thoang thoảng mùi hương quế mà người ta vẫn gọi là hương rừng Trà My.

Có 2 loại quế là quế Nam (Trà My) và quế Bắc (Trà My), giữa 2 loại có sự khác nhau rõ ràng : lá quế Nam thì dài, nhọn và nhỏ, có màu xanh thẩm hơn quế Bắc. Vì được lai tạo nên quế Bắc có lá to hơn tròn hình bầu dục, màu xanh nhạt. 

Giữa 2 loại quế Nam và quế Bắc còn có sự khác nhau về thân cây. Quế Nam  thân tỏa nhiều cành nhánh vỏ xù xì còn quế Bắc thì thân lại thẳng hơn, ít cành lá và vỏ thì ít xù xì hơn. Cành của quế Nam thì có độ cong hơn so với quế Bắc. Sự khác nhau rõ ràng nhất của hai loại quế này chính là hương của quế, muốn biết sự khác nhau ta phải ăn vào mới cảm nhận được. Quế nam thì cay nhưng không nồng,ngọt dịu còn quế Bắc lại cay nhưng nồng và ít đậm đà hơn.

Núi rừng Trà My với bát ngát là sông núi ; là dòng sông Trường nước chảy tuôn trào, hiền hòa, dòng sông Tranh êm ả dịu dàng trôi ; là thung lũng tình yêu nơi đèo Liêu cao vót ; là những khúc đường quanh co nhiều ngõ ; là sự chân tình thân thiện mến khách của người Trà My và là hương quế thơm ngan ngát. Nói đến Trà My là nói đến sứ sở của quế, của những tiệc tùng đâm trâu huê, là tiêng cồng chiên vang dội núi rừng, là tình yêu là tấm lòng của người Trà My.

Quế gắn với con người nơi đây từ bao đời nay, đứng hiên ngang dù bão táp, dù mưa giông gió lớn, quế vẫn lớn lên và tăng trưởng mạnh .

Rễ quế là gốc, là nền tảng của toàn cây quế, nó không có công dụng về mặt kinh tế tài chính. Rễ của quế là rễ cọc tuy nhiên vẫn phát chùm, lấy chất dinh dưỡng ở tầng đất trên, quế được trồng ở nhiều địa hình nhiều loại đất khác nhau. Cây quế yên cầu khí hậu tương thích mới sống sót và phát triễn mạnh và cho chất lượng tinh dầu cao .

Giai đoạn sinh trưởng và tăng trưởng của cây quế diễn ra qua nhiều thời gian khác nhau. Quế thường được ươm ở những khu vườn ươm lớn, dâm hạt quế vào bầu, cho ánh sáng và nhiêt độ ở khoảng chừng 34-35 độ C để bén rễ, thời hạn cho quế bán rễ độ 15-30 ngày. Sau đó đem trồng, vì ở trong bầu nên khi đem trồng cần phải vào thời gian mưa nhưng không được mưa dầm, trồng ở đất đồi, nơi khô ráo, loài quế không ưa nước ngập, nếu ngập nước quế sẽ thối rễ và chết. Khi đào hố trồng phải từ 20-25 cm đất, không được quá sâu. Thời gian lớn lên của quế là rất lâu, để có được một cây quế cho tinh dầu cần mất từ 10-20 năm, trong khoảng chừng thời hạn đó cần chăm nom thật chu đáo .

để quế sống và tăng trưởng, cần chăm nom kỹ lưỡng nhưng khi quế đã lớn thì khó hoàn toàn có thể chết. Loài quế dũng mãnh và thân thiện như người Trà My vậy .

So với nhiều loại cây khác, quế có rất nhiều ưu điểm ở chỗ nó hợp với khí hậu sáng nắng chiều mưa của Trà My, hợp với đất nơi đây và hơn hết dễ trồng lại cho hiệu suất cao kinh tế tài chính cao. So với quế thì xà cừ mất thời hạn trồng lâu hơn nhưng dễ chết khi nắng lâu ngày hay cây keo dễ gãy khi mưa giông vì cây keo rất giòn …

Và có lẽ rằng do đó mà trong tác phẩm ” Nước Non Ngàn Dặm ”, nhà thơ Tố Hữu đã hơn một lần nhắc đến quế Trà My như một đặc sản, một niềm tự hào của người Trà My nói riêng và của người Việt Nam nói chung. Cái làm nên đặc trưng riêng của quế Trà My chính là” Hương Quế Trà My “.Theo nhà nghiên cứu văn nghệ dân gian Nguyễn Văn Bổn đã công bố những thần thoại cổ xưa sưu tầm được tương quan đến cây quế Trà My vô cùng cảm động và đầy sắc tố lãng mạn :

Khi công chúa Trần Huyền Trân từ biệt xã tắc và người yêu, cất bước vu quy để mang về cho tổ quốc hai châu Ô và Lý, lúc nàng gạt nước mắt cũng là lúc mùi hương từ mái tóc dài óng mượt bay tạt vào rừng,từ đó khắp vùng ấy trở thành rừng quế,cây nào cũng thơm lừng lựng.

Một thần thoại cổ xưa khác kể rằng : Huyền Trân lúc trở thành hoàng hậu đã mắc phải căn bệnh phong thấp kho chữa, vua Xiêm là Chế Mân đã sai người hầu lên rừng Trà My để lấy cho đươc gỗ quế đem về làm guốc cho nàng mang và cũng từ đó nàng khỏi bệnh …

Đến năm nay là đúng 711 năm kể từ ngày Huyền Trân công chúa quyết tử tình riêng để giang sơn được hoàn hảo nhất, bờ cõi Đại Việt lan rộng ra về phương nam. Theo Thời gian, tấm lòng thơm thảo của công chúa Huyền Trân cùng với hương quế Trà My vẫn còn phảng phất đâu đây …

Sưu tầm từ các nguồn và thành viên cộng đồng BAMIFARM